Уявіце, што вас абвінавацілі ў тым, чаго вы не рабілі. Напрыклад, у забойстве, крадзяжы, захоўванні наркотыкаў. Завялі крымінальную справу, абшукваюць, дапытваюць ці нават кінулі за краты. Вы і вашыя блізкія ў роспачы, знаёмыя ад вас адвярнуліся, усе грошы ідуць на адвакатаў. І толькі калі справа даходзіць да суда, вам нарэшце ўдаецца даказаць сваю невінаватасць. Месяцы або гады жыцця, здароўе і нервы ўжо не вернеш, складана вярнуць і падарваную рэпутацыю. Але можна — прынамсі, паводле закона — дабіцца ад дзяржавы поўнай кампенсацыі шкоды. Пра якія сумы ідзе гаворка? Аказваецца, не такія і вялікія. Расказваем на прыкладах, знойдзеных у банку судовых рашэнняў.
Апраўданні ў беларускіх судах вельмі рэдкія: прычынай сілавікі звычайна называюць тое, што да судоў даходзяць (нібыта) толькі добра прапрацаваныя справы, па якіх не судзяць невінаватых. Але ёсць і яшчэ адна магчымая прычына: па законе чалавек, якога апраўдалі ў судзе, мае права на грашовую кампенсацыю ад дзяржавы за тое, што яго беспадстаўна падвергнулі крымінальнаму пераследу. То-бок кожны апраўдальны прысуд цягне выдаткі для дзяржбюджэту.
Згодна з артыкулам 939 Грамадзянскага кодэкса, шкоду (матэрыяльную і маральную), нанесеную грамадзяніну ў выніку незаконнага асуджэння, прыцягнення ў якасці абвінавачанага, затрымання, утрымання пад вартай, хатняга арышту, прымянення падпіскі аб нявыездзе і належных паводзінах, часовага адхілення ад пасады, прымянення прымусовых мер бяспекі і лячэння, змяшчэння ў псіхіятрычную ўстанову, а таксама ў выніку адміністрацыйнага арышту, папраўчых работ — кампенсуецца ў поўным аб’ёме за кошт казны Рэспублікі Беларусь (часам за кошт мясцовага бюджэту) незалежна ад віны службовых асобаў органаў крымінальнага пераследу і суда.
Памер кампенсацыі маральнай шкоды вызначаецца судом у залежнасці ад характару нанесеных пацярпеламу фізічных і маральных пакутаў. Падчас вызначэння памеру кампенсацыі мусяць улічвацца патрабаванні разумнасці і справядлівасці.
Як ацэньвае беларускі суд ступень пакутаў незаконна асуджаных і як разумее «разумнасць і справядлівасць»? Вось чатыры гісторыі.
Не распаўсюджваў наркотыкі — два гады ў СІЗА
Дзмітрый (тут і далей імёны змененыя) быў затрыманы 15 траўня 2018 года. Яго абвінавацілі ў незаконным распаўсюдзе наркотыкаў па ч. 3 арт. 328 КК — яна прадугледжвае здзяйсненне злачынства ў складзе групы, альбо ў буйным памеры, альбо службовай асобай ці асобай, раней асуджанай па гэтым артыкуле, альбо збыт наркотыкаў дзецям і гэтак далей. Тэрмін — ад 8 да 15 гадоў пазбаўлення волі.
Мужчыну змясцілі пад варту ў СІЗА — спачатку ў Мінску, потым у Жодзіне. Следства чамусьці ішло вельмі доўга, і ён прабыў за кратамі амаль два гады. Нарэшце 24 красавіка 2020-га Мінскі гарадскі суд прыйшоў да высновы, што віна мінчука не даказаная, і вынес яму апраўдальны прысуд. У той жа дзень Дзмітрыя вызвалілі.
Пракуратура не пагадзілася з прысудам і абскардзіла яго ў Вярхоўным судзе, патрабуючы ўсё ж асудзіць фігуранта. Аднак Вярхоўны суд стаў на бок мужчыны і 25 жніўня 2020-га пацвердзіў яго апраўданне.
Даказаўшы сваю невінаватасць, Дзмітрый у адпаведнасці з законам падаў пазоў супраць Міністэрства фінансаў, патрабуючы кампенсацыі маральнай шкоды ў памеры 95 000 рублёў і кампенсацыі выдаткаў на адваката — 2750 рублёў (яны пацвярджаліся дакументамі пра ўнясенне плацяжоў па дамове з адвакацкім бюро).
Пазоў разгледзеў суд Фрунзенскага раёна Мінска 24 снежня 2021 года. З маёмаснай шкодай складанасцяў не ўзнікла — суд нават пералічыў яе з улікам трохгадовай інфляцыі і пастанавіў выплаціць мужчыну 3450 рублёў 25 капеек.
А вось суму маральнай шкоды значна знізілі — пра гэта прасіў Мінфін. На яго думку, Дзмітрый перанёс не настолькі вялікія маральныя пакуты, каб патрабаваць за іх 95 тысяч. Суд з гэтым пагадзіўся.
«Падчас вызначэння памеру маральнай шкоды, якая падлягае кампенсацыі, судом улічваўся характар перанесеных маральных пакутаў, а таксама патрабаванняў разумнасці і справядлівасці. Пры такіх абставінах на карысць пазоўніка неабходна спагнаць 15 000 рублёў», — пастанавіў суддзя.
То-бок пакуты чалавека, які быў несправядліва абвінавачаны і два гады праседзеў у камеры СІЗА, дзяржава ацаніла ў 5964 даляры (па курсе Нацбанка на дзень суда).
Дарэчы, амаль такую ж кампенсацыю атрымаў у тым жа снежні жыхар Шаркаўшчыны, які быў несправядліва абвінавачаны ў забойстве і праседзеў за кратамі 16 месяцаў.
Не знішчаў маёмасць — амаль год няволі
Жыхара Брэста Юрыя затрымалі 15 красавіка 2019 года і змясцілі ў СІЗА. Яго абвінавацілі ў наўмысным знішчэнні маёмасці, здзейсненым агульнанебяспечным спосабам, што пацягнула шкоду ў буйным памеры (ч. 2 арт. 218 КК). Часцей за ўсё па гэтым артыкуле гаворка ідзе пра падпалы, але што адбылося ў гэтым выпадку — невядома.
Восем з паловай месяцаў мужчыну трымалі пад вартай, затым, 30 снежня, перавялі пад хатні арышт. Магчыма, таму, што справа пачала расклейвацца — на той момант яна ўжо два месяцы як была перададзеная ў суд. Калі пачаўся разгляд, незразумела, але 27 сакавіка 2020-га суд Маскоўскага раёна Брэста прызнаў Юрыя невінаватым і апраўдаў. Такі ж вердыкт вынес і Брэсцкі абласны суд па апеляцыйнай скарзе пракуратуры.
Суд прызнаў за Юрыем права на кампенсацыю, і неўзабаве брастаўчанін падаў пазоў, запатрабаваўшы ад дзяржавы выплаціць яму маёмасную шкоду: 8932 рублі страчанага заробку за час знаходжання ў СІЗА і пад хатнім арыштам, 8965 рублёў, выдаткаваных на адвакатаў, і яшчэ 2176 рублёў іншых выдаткаў у сувязі з крымінальнай справай (усё з улікам індэксацыі) — то-бок сумарна 20 073 рублі.
Кампенсаваць маральную шкоду Юрый нават не прасіў. Тым не менш і з матэрыяльнай Мінфін пагадзіўся толькі часткова.
У выніку суд пастанавіў выплаціць брастаўчаніну, які амаль на год быў пазбаўлены волі, 18 865 рублёў. Па курсе Нацбанка на момант суда гэта амаль 7700 даляраў.
Не ўчыніла крадзеж — два гады «хатняй хіміі» і страта рэпутацыі
Жыхарка Мазырскага раёна Таццяна працавала ў Прудкоўскім сельскім доме культуры кіраўніцай народнага аматарскага аб’яднання (хутчэй за ўсё, «Роднае слова»). Пазней супраць яе распачалі крымінальную справу — нібыта яна ўладкавалася на гэтае месца фіктыўна па папярэдняй змове з дырэктаркай, і разам жанчыны выкралі 12 млн 413 тыс. 350 рублёў, якія былі налічаныя Таццяне ў якасці заробку (падзеі мелі месца да дэнамінацыі, а суд — пасля).
Суд Мазырскага раёна прызнаў яе вінаватай у крадзяжы шляхам злоўжывання службовымі паўнамоцтвамі (ч. 2 арт. 210) і асудзіў на два гады «хатняй хіміі» — абмежаванне волі без накіравання ў папраўчую ўстанову. У дадатак жанчыне прызначылі штраф 2300 рублёў і пазбавілі яе права займаць арганізацыйна-распарадчыя і адміністрацыйна-гаспадарчыя пасады на тры гады. Што вырашыў суд у дачыненні да дырэктаркі дома культуры, у дакуменце не паведамляецца.
Жанчына спрабавала абскардзіць прысуд, але абласны суд ёй адмовіў. Яна дайшла да Вярхоўнага суда. Там прысуд адмянілі і адправілі на новы разгляд у першай інстанцыі. У выніку суд Мазырскага раёна пастанавіў спыніць крымінальную справу ў дачыненні да Таццяны «за адсутнасцю складу злачынства»: пракуратура адмовілася ад абвінавачання.
Таццяна падала пазоў на кампенсацыю: на той час яна цалкам адбыла сваю «хатнюю хімію» па неабгрунтаваным прысудзе. Жанчына запатрабавала вярнуць зарплату, якую ў яе адабралі як фіктыўную, у памеры 1395 дэнамінаваных рублёў, кампенсаваць выдаткаваныя на адваката 2035 рублёў і выплачаны па прысудзе штраф — 2500 рублёў (сумы з улікам індэксацыі). То-бок усяго 5930 рублёў матэрыяльнай шкоды.
Акрамя таго, Таццяна заявіла, што з прычыны крымінальнай справы і незаконнага асуджэння яна перанесла моцныя перажыванні, два гады была пазбаўленая права свабодна перасоўвацца і выбіраць месца жыхарства, мусіла пастаянна адзначацца і пра ўсё паведамляць міліцыі, вымушаная была перавесціся на іншую працу. Пацярпела яе рэпутацыя, жанчына да гэтага часу адчувае сорам перад знаёмымі і блізкімі за тое, што стала «злачынцай», казала яна ў пазове. За маральную шкоду Таццяна патрабавала ад дзяржавы 40 000 рублёў.
Прадстаўнікі Мінфіна прызналі пазоў толькі часткова — у частцы выдаткаў на штраф і адваката, заявіўшы, што суму заробку Таццяна нібыта ў бюджэт не вяртала, каб патрабаваць яе назад. А патрабаванні што да кампенсацыі маральнай шкоды назвалі завышанымі і несправядлівымі.
У выніку суд пастанавіў кампенсаваць Таццяне 5219 рублёў маёмаснай шкоды, а за маральную шкоду выплаціць кампенсацыю 7000 рублёў. То-бок за некалькі гадоў судоў і два гады абмежавання волі жанчына атрымала ўсяго 2817 даляраў.
Не вінаватая ў гібелі чалавека падчас ДТЗ — гады судоў, удар па здароўі і крыж на нармальным жыцці
Святлану з Мазырскага раёна абвінавацілі ў здзяйсненні ДТЗ, у якім загінуў чалавек. Дакладней, спачатку яна праходзіла па справе як сведка, а потым, пасля следчага эксперыменту, менавіта яе зрабілі абвінавачанай па ч. 2 арт. 317 КК (Парушэнне правілаў дарожнага руху асобай, якая кіруе транспартным сродкам, што пацягнула па неасцярожнасці смерць чалавека). Абставіны ДТЗ у дакуменце не асвятляюцца.
Падчас следства жанчына знаходзілася пад падпіскай аб нявыездзе. Праз нейкі час да яе прымянілі амністыю (падзеі адбываліся ў 2019 годзе), і суд вынес пастанову пра спыненне крымінальнай справы. Пры гэтым у пастанове адзначалася, што Святлана вінаватая ў ДТЗ.
Аднак жанчына настойвала на сваёй невінаватасці, і такое рашэнне яе не задаволіла. Яна падала скаргу ў абласны суд, пастанову адмянілі і накіравалі на новы разгляд. І зноў Мазырскі суд вынес Святлане абвінаваўчы прысуд. Ёй прызначылі 3 гады калоніі і забаранілі кіраваць транспартам на 5 гадоў. Але тут жа зноў прымянілі амністыю ў гонар 75-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, вызвалілі ад пакарання і знялі судзімасць.
Але Святлана працягвала дамагацца прызнання сваёй невінаватасці. Яна зноў падала апеляцыю ў абласны суд — беспаспяхова. Толькі зварот у Вярхоўны суд даў вынік. Намеснік старшыні ВС вынес пратэст на прысуд. У выніку апеляцыя ў абласным судзе была разгледжаная нанова, прысуд адмянілі, справу вярнулі ў суд Мазыра, і толькі пасля гэтага падчас паўторнага разгляду жанчына была прызнаная невінаватай і апраўданая ў сувязі з адсутнасцю ў яе дзеяннях складу злачынства. Цяпер ужо пракурор падаваў апеляцыю і пратэст, але яны засталіся без задавальнення.
За Святланай прызналі права на кампенсацыю шкоды ў сувязі з незаконным прыцягненнем да крымінальнай адказнасці і асуджэннем.
Жанчына запатрабавала кампенсаваць выдаткі на аплату працы адваката ў памеры 9824 рублёў, яго выдаткі на паездкі ў Гомель на разгляд апеляцый — 208 рублёў і іншыя выдаткі ў сувязі з судамі. Агульную суму з улікам індэксацыі яна заявіла ў памеры 11 990 рублёў.
Суд пагадзіўся кампенсаваць матэрыяльную шкоду амаль цалкам — у суме 11 748 рублёў, таксама Святлане кампенсавалі выдаткі ў сувязі з падачай пазову — 596 рублёў.
Але вось з маральнай шкодай было нашмат складаней. Як заявіла Святлана ў пазове, яна перанесла значныя фізічныя і маральныя пакуты праз незаконнае абвінавачанне: перажывала за свой лёс, лёс сям'і і маленькага дзіцяці, адчувала несправядлівасць, прыніжэнне, бездапаможнасць, адчай і безвыходнасць, прыгнечанасць і трывогу ў сувязі з няпэўнасцю ў яе жыцці, немагчымасцю будаваць планы. Жанчына сутыкнулася з асуджэннем суседзяў, знаёмых, калег, якія ведалі, што яе прызналі вінаватай у ДТЗ і смерці чалавека. Праз гэта яна замкнулася, перастала камунікаваць з людзьмі, увесь час сядзела дома, што негатыўна адбівалася на яе стане. Акрамя таго, праз падпіску аб нявыездзе яна не магла нікуды з’ездзіць з сям’ёй, паўнавартасна адпачыць. Усе грошы, якія зараблялі яна і блізкія, ішлі на адвакатаў.
«Фактычна была выкрасленая з паўнавартаснага жыцця, што выклікала ў ёй пачуцці асуджанасці і адчаю. Пасля вынясення судом абвінаваўчага прысуду страціла надзею на апраўданне, была на мяжы нервовага зрыву. Усведамляла, што прызнанне яе вінаватай пацягне самыя негатыўныя наступствы для яе і яе сям'і. Усведамленне таго, што ўсё жыццё ёй і яе мужу давядзецца кампенсаваць маральную шкоду, зрынула яе ў дэпрэсію і пачуццё безвыходнасці і адчаю», — гаворыцца ў дакументах суда. Рэч у тым, што ўладальніка машыны — мужа Святланы — пасля абвінаваўчага прысуду абавязалі яшчэ і выплаціць сям'і загінулага кампенсацыю ў 35 000 рублёў.
Праз усё перажытае, заявіла Святлана, у яе яшчэ і пагоршылася здароўе, яна страціла сон, пачала адчуваць панічныя атакі, прыступы пачашчанага сэрцабіцця, стала раздражняльнай. За ўсю нанесеную ёй маральную і фізічную шкоду за некалькі гадоў жанчына запатрабавала 15 000 рублёў.
Аднак суд вырашыў, што жанчына пакутавала не так і шмат.
«С. не пазбаўлялася волі і працягвала пражываць па месцы свайго жыхарства, вяла звыклы для сябе лад жыцця. Памер кампенсацыі маральнай шкоды вызначаецца судом, які прыйшоў да высновы, што з улікам устаноўленых абставінаў памер грашовай кампенсацыі маральнай шкоды ў 3000 рублёў адпавядае патрабаванням разумнасці і справядлівасці», — гаворыцца ў рашэнні суда.
Чытайце таксама
